در طب سنتی، علوم تشخیصی با روشها و تکنیکهای متفاوتی از پزشکی مدرن صورت میگیرد. این روشها شامل مشاهده، بوییدن، لمس کردن، و بررسی علائم ظاهری بدن بیمار میشود. درمان بیماری در طب سنتی ایرانی از طریق تشخیص بیماری با توجه به مزاج بیمار، معاینه وضعیت روانی بیمار، فصل و مزاج اعضا و .. صورت میگیرد. دلایل دیگری مثل شغل بیمار و بیماریهای والدین در صورت اینکه بیماری مزمن باشد مورد بررسی قرار میگیرد. بیماری، خود را با نامعتدل بودن مزاج در بدن نشان میدهد و پیدا کردن این علائم بستگی به شکایت بیمار از بیماریش، باید در بی اعتدالی های موجود باشد.
درمان علت ها نه معلول ها، طب سنتی وقتی که به درمان ویروسی میپردازد، بیشتر به درمان علت بیماری میپردازد و اصلی ترین تفاوت طب سنتی و مدرن همین موضوع میباشد در حالی که طب مدرن بیشتر به عوارض و معلول ها میپردازد. طب سنتی درمان بیماری را با متعادل کردن درون انسان حل میکند، در حالی که طب مدرن بیشتر به دنبال هماهنگ کردن انسان با بیرون است.
داروی گیاهی نه شیمیایی، چون که داروهای طب سنتی اغلب گیاهی و طبیعی هستند، حتی موقعی که طبیب نتواند درد و بیماری را به صورت صحیح تشخیص دهد، باز هم استفاده از آن داروها ضرری برای بیمار ایجاد نمیکند. و آسیبی به بدن فرد بیمار نمیرسد. اما در طب مدرن که خیلی از داروهای آن به طور شیمیایی میباشد، در صورتی که پزشک نتواند تشخیص درست بدهد، استفاده دارو درد بیمار را اضافهتر میکند و در خیلی از موارد یک مشکل دیگر به مشکلات شخص بیمار اضافه میشود.
۱. معاینه زبان:
طب چینی معتقد است زبان از طریق مریدینها به اندامهای داخلی متصل میشود؛ از همین جهت شرایط اندامها، انرژی، خون و مایعات بدن و همچنین درجه و پیشرفت بیماریها بر روی زبان منعکس میشود؛ به علاوه شرایط اندام، خواص و تغییرات پاتوژنها نیز از طریق مشاهده زبان قابل بررسی است. مثلا تغییرات در زبان در درجه اول منعکس کننده وضعیت اندام و جریان انرژی و خون است. بررسی تغییرات در پوست زبان در تعیین تاثیر عوامل بیماریزای خارجی و جریان انرژی معده کاربرد دارد.
برای تشخیص بیماری از روی زبان، خصوصیات زبان، مانند رنگ و شکل و مقدار بزاق مورد بررسی قرار میگیرد. البته فاکتورهای دیگری در کنار خصوصیات زبان، برای تشخیص بیماری به کار میرود که هر کدام در جایگاه خود قابلیت بررسی دارند.
درمانگر زبان بیمار را مورد بررسی قرار میدهد و به تغییرات رنگ، شکل، پوشش، و رگههای روی زبان دقت میکند تا اطلاعاتی در مورد وضعیت داخلی بدن به دست آورد. رنگ قرمز زبان ممکن است نشاندهنده گرمای زیاد در بدن باشد، در حالی که پوشش سفید و ضخیم نشاندهنده مشکلات گوارشی است.
۲. بررسی نبض:
نبض یا Pulse از موارد چهارگانه علایم حیاتی می باشد و با هر ضربان قلب یک حرکت موجی شکل در طول سرخرگ ها ایجاد می شود ،این موج را اصطلاحاً نبض می گویند، در محل هایی که سرخرگ از روی استخوان عبور می کند و به پوست نزدیک تر است ، این حرکت موجی شکل نبض لمس می شود در زمان های قدیم حکما به طرز ماهرانهای از طریق مزاج و چهره پی به بیماریها میبردند، و افرادی چون بوعلی سینا با گرفتن نبض متوجه اختلالات درونی افراد میشد. علم نبضشناسی، از مهم ترین و اساسیترین مباحث پزشكی قدیم محسوب میشده همان طوری که در یونان و چین و هند هم این رویه وجود داشته است.
درمانگر طب سنتی با لمس و بررسی نبض بیمار، اطلاعاتی درباره وضعیت ارگانهای داخلی و جریان انرژی در بدن به دست میآورد. درمانگر با انگشتان دست نبض بیمار را در سه نقطه مختلف (نبض سطحی و عمقی) بررسی میکند. نبض قوی و سریع ممکن است نشاندهنده التهاب یا گرمای زیاد در بدن باشد، در حالی که نبض ضعیف و آهسته میتواند به معنای ضعف انرژی یا سردی باشد.
۳. مشاهده صورت:
حکما از دیر باز بر این عقیده بودند که تشخیص بیماری و بسیاری از حالات جسمی و روحی از چهره فرد کاملا نمایان است. ضرب المثل «رنگ رخساره خبر می دهد از سر درون» نیز بر همین باور، نقل شده است. در علم پزشکی جدید نیز «تشخیص بیماری از چهره» اثبات شده است. به صورتی که هر گونه تغییر اندام های فرد (بیماری ارگان های بدن) می تواند انعکاسی در نقطه انطباقی آن در چهره نمایان سازد. حکیم حاذق بر اساس معیارهای تغییر در چهره، می تواند بیماری را از چهره فرد تشخیص دهد.
درمانگر صورت بیمار را از نظر رنگ، جوشها، خشکی یا چربی پوست بررسی میکند. رنگ زرد پوست ممکن است نشاندهنده مشکلات کبدی باشد، در حالی که جوشهای متعدد میتواند نشاندهنده مشکلات هورمونی یا گوارشی باشد.
۴. بررسی ادرار و مدفوع:
بررسی قاروره یکی از مهم ترین روش های تشخیصی در طب سنتی به شمار می رود، با بررسی ادرار می توان از وضعیت عمومی بدن، وضعیت هضم دوم یا کبدی و وضعیت اخلاط بدن مطلع شد، به عبارت دیگر اخلاط از کبد به گردش سیستمیک وارد شده و مجددا از هر عضو وارد خون می شوند.
به طور کلی اگر در عضوی اختلال ایجاد شود یا ترکیب اخلاط طبیعی نباشند، آثار آن در ادرار قابل ردیابی و تشخیص می باشد. معمولا برای مشاهده قاروره باید لوله آزمایش را در مقابل نور مستقیم خورشید بررسی نمود. بررسی ادراری بایستی حداقل ۱ و حداکثر تا ۶ ساعت بعد از نمونه گیری انجام گردد. نام دیگر قاروره به نام «تفسره» نیز می باشد، که مفسر احوال انسان است.
در زمان نمونه گیری از ادرار، پرهیز از خوردن مواد رنگ دار و رنگ دهنده های طبیعی و غیرطبیعی مثل چغندر، سبزی ها، زعفران، انار، خیار شنبر (فلوس) و نیز حنا گذاشتن ممنوع می باشد. خوابیدن کافی در شب انجام آزمایش بسیار مهم است، خوردن شام سبک، گرفتن ادرار در صبح ناشتا و اجتناب از جماع در شب قبل از نمونه گیری الزامی است. قاعدگی، اسهال و قی باعث تغییر رنگ غیرطبیعی ادرار در نمونه قاروره می شوند.
رنگ، بو، قوام، شفافیت و کدورت، کف روی ادرار (زبد)، رسوب و میزان ادرار و مدفوع نیز میتواند اطلاعات مهمی در مورد وضعیت بدن فراهم کند. زیاد بودن میزان ادرار حاکی از مصرف مقادیر زیاد آشامیدنی ها، پدیده ذوب (ذوب چربی ها یا برخی اندام ها) و یا دفع فضولات می باشد که در مورد اخیر در بحران ها مشهود است. به ویژه در صورتی که ادرار کردن توأم با شدت بوده و به دنبال آن فرد احساس راحتی نماید. بهترین نوع ادرار بد، ادرار بد با حجم زیاد می باشد، زیرا کمبود اینگونه ادرارها دلالت بر تحلیل بیش از حد، از بین رفتن رطوبت، وجود گرفتگی ها و یا اسهال دارد.
کاهش شدید میزان ادرار، همراه با کاهش قوه تحلیل برنده غذا، پیش آگهی استسقا است. لازم به ذکر است ادرار اطفال در مقایسه با بالغین غلیظ تر می باشد و تا سن ۷ سالگی قابل اعتماد نیست و همچنین ادرار زنان نسبت به مردان غلیظ تر و سفیدتر و با شفافیت کمتری می باشد. معمولا در سطح رویی ادرار زنان کف دایره ای شکل دیده می شود. ادرار تیره رنگ ممکن است نشاندهنده کمآبی بدن یا مشکلات کلیوی باشد. مدفوع خشک و سفت میتواند به مشکلات گوارشی و کمآبی اشاره کند.
۵. بررسی بوی بدن:
خیلی از افراد از بوی عرق بدن خود شکایت دارند که این بوی بد به دلیل عفونت اخلاط در بدن است ولی دفع بهتر مواد زائد میتواند به رفع بوی بد عرق کمک کند. دفع فضولات بدن از سیستم گوارش به وسیله مصرف داروهای مسهل, مصرف ملینات و حقنه درمانی البته با تجویز درمانگر طب سنتی صورت میپذیرد. همچنین دفع مواد زائد از طریق کلیهها توسط مصرف مواد ادرارآور که به اصطلاح مدرات با تجویز درمانگر صورت میپذیرد.
وقتی فردی از بیماری رنج میبرد، نحوه عملکرد بدن او تغییر میکند. تغییرات در فرآیندهای مختلف بیوشیمیایی میتواند منجر به تولید مولکولهای فرار کوچک در بدن شود که توسط خون به بدن منتقل میشوند سپس بدن آن را از طریق تنفس، ادرار و عرق آزاد میکند. شواهدی وجود دارد که این بو ممکن است حاوی نشانگرهایی برای سرطان ریه، سرطان سینه، دیابت، ملانوم و غیره باشد. در این روش درمانگر بوی بدن، دهان، و تنفس بیمار را بررسی میکند. بوی بد دهان ممکن است نشاندهنده مشکلات گوارشی یا مشکلات دندانی باشد.
۱. تشخیص عدم تعادلها:
شناسایی عدم تعادلهای انرژی و اخلاط در بدن که ممکن است منجر به بیماری شوند.
۲. پیشگیری و درمان طبیعی:
با تشخیص زودهنگام مشکلات، امکان پیشگیری و درمان با استفاده از روشهای طبیعی فراهم میشود.
۳. تمرکز بر کلنگری:
طب سنتی به جای تمرکز صرف بر بیماری، به وضعیت کلی بدن و روح بیمار توجه دارد.
گیاهان دارویی:
پس از تشخیص، متخصصان طب سنتی ممکن است گیاهان دارویی خاصی را برای درمان تجویز کنند. گیاهان دارویی سرشار از ترکیبات مفید مانند آنتیاکسیدانها، ویتامینها و مواد معدنی هستند که میتوانند به بهبود شرایط سلامتی، پیشگیری از بیماریها و حمایت از سیستم ایمنی بدن کمک کنند. برخی از داروهای گیاهی سبب کاهش استرس و آرامش فرد می شوند. ممکن است نتوان از گیاهان دارویی برای درمان بیماریهای سخت استفاده کرد، اما می توان برای کاهش علائم از آن ها استفاده کرد. عوارض داروهای گیاهی به مراتب کمتر از داروهای شمیایی است.
رژیم غذایی: :
توصیه به تغییرات در رژیم غذایی برای بازگرداندن تعادل بدن. غذا یکی از اساسی ترین نیازهای بشر می باشد و نه تنها در حیات و سلامت جسم، بلکه روح او تأثیر شگرفی دارد. از این رو رعایت رفتارها و عادات غذایی صحیح در حفظ سالمتی انسان بسیار مهم است. در مکتب طب سنتی ایران تغذیه بر اساس فصل، سن، محل زندگی و مزاج شخص متفاوت بوده و بارعایت همه این عوامل باید نوع غذای خود را انتخاب نمود.
ماساژ و درمانهای دستی:
استفاده از تکنیکهای ماساژ و دیگر روشهای دستی برای بهبود جریان انرژی در بدن. در طب سنتی، حفظ سلامت بدن بر اساس حفظ اعتدال مزاج (دم، صفرا، سودا و بلغم) استوار است. ماساژ به عنوان روشی برای بازگرداندن تعادل به این مزاجها و کمک به بهبود عملکرد اندامها مطرح است. بر اساس آثار به جا مانده از حکمایی چون ابوعلی سینا و رازی، ماساژ نهتنها برای کاهش درد، بلکه برای تقویت اعضا، کمک به هضم غذا، کاهش تنش عضلانی و تقویت جریان خون و لنف توصیه میشده است. ماساژ در طب سنتی، اغلب با استفاده از روغنهای گیاهی معطر مانند روغن گل سرخ، روغن زیتون و روغن کنجد انجام میشده تا اثر درمانی آن افزایش یابد.